Ik had dit artikel vorige week klaarstaan, net voordat de terroristen Capitol Hill bestormden. Publicatie in de Standaard was echter minder relevant na die schokkende ontwikkeling. Voor het perspectief op de Trump jaren en reflectie op de vraag hoe het kan dat de Amerikaanse democratie zo kapot is dat een psychopaat met een odieus riekend gedachtengoed toch nog 73 miljoen stemmen kon krijgen (een heel ander verhaal dan de gevaarlijke idioten in Washington, maar toch, zijn achterban) plaats ik het hier alsnog. Het genie laat een land achter waar een derde deel van zijn volksvertegenwoordigers het democratisch proces, de normen en daarmee de democratie als werkbaar systeem hebben afgeschaft. Een land waar 67 procent van de stemmers op deze man denkt dat de verkiezingen frauduleus zijn beslist. Een land waar nooit meer iets vertrouwd zal worden. Een land dat tot brekens toe kapot is. Ik wens Joe Biden geluk en succes, maar het zal wonderbaarlijke krachten vergen om te repareren wat het stabiele genie en zijn enablers kapot gemaakt hebben.
De vertrekkende president Donald Trump ziet zichzelf graag als een ‘stabiel genie’. Nu Amerika en de wereld bijna verlost zijn van een aandachtzoekende, zelfzuchtige en incompetente egotist zonder moreel kompas, is het niet te laat om ons te realiseren waar Trump werkelijk goed in was, soms geniaal. Al was het maar om ons ervan bewust te zijn dat je ver kunt komen met zeer beperkte kwaliteiten als je die optimaal en zonder terughoudendheid inzet onder de juiste omstandigheden.
Trumps genius zit in zijn onderbuik. Hij voelt perfect aan wat de gemiddelde burger dwarszit en is een geoefend bespeler van de media. Trump wist dat de eerste zwarte president van Amerika alle latente gevoelens van racisme en van blank ressentiment over verlies van de maatschappelijke machtspositie acuut maakte. Hij verkondigde dat Obama niet in Amerika geboren was en dus geen legitieme president. De racisten, overtuigde en latente, pikten Trumps boodschap graag op.
Wat Trump ook al vroeg in de gaten had, was dat de Republikeinse Partij dit soort onderhuids racisme en wit ongenoegen graag omarmde zonder dat expliciet te doen. Hij vroeg niet om steun van de Republikeinen die Obama wilden laten mislukken, maar kreeg die wel. Hij maakte hen medeplichtig en zij lieten dat braaf toe.
Je hoefde niet geniaal te zijn om te onderkennen dat Hillary Clinton enorme weerstand opriep, vooral onder de kiezers in het midden. Er waren meer mensen die dat zagen. Alleen ze deden er niets mee. Nadat Trump op superieure wijze zijn Republikeinse tegenstanders had afgemaakt en de omgangsnormen al direct had verlaagd tot zijn eigen niveau, buitte hij de afkeer van Clinton kundig uit. Het was bruut, grof en vaak smakeloos, maar het werkte. En ook toen al liet hij weten de uitslag niet zullen accepteren als hij zou verliezen.
Eenmaal president wond Trump de Republikeinse Partij om zijn vinger. Misschien was daar weinig genius voor nodig maar hij deed het vaardig. Hij gaf de Republikeinen hun belastingverlaging en stimuleerde zo de economie op klassiek Keynesiaanse wijze, zodat het zijn belangrijkste succes werd. Ook met protectionisme, isolationisme en het versterken van een verongelijkt gevoel dat Amerika overal in de wereld ertussen werd genomen, gebruikte Trump wat zijn gevoel hem vertelde over de zorgen en obsessies van veel Amerikanen. Hij distilleerde onderwerpen tot kreten: een muur, China, Rusland-bedrog, samenzweringen, deep state, fake news. Religieus en zakelijk rechts gaf hij tientallen rechters die tot in lengte van jaren hun agenda zullen uitvoeren, onder wie drie rechters in het Supreme Court.
Intuïtief en zo onbedoeld geniaal was Trumps obstructie-strategie van de overheid. Door zijn benoemingen, het dwarsbomen van actief beleid en het schrappen van regulering of het blokkeren van financiële middelen, richtte hij schade aan die nog lang zal doorwerken. Hij wist dat hij beter was in obstructie dan in opbouwend werk.
Ondanks fors verlies in de tussentijdse verkiezingen van 2018 aten de Republikeinen uit Trumps hand. Hij kon geen kwaad doen, of in elk geval had geen Republikein het lef om Trump de wacht aan te zeggen. De chantage van de president van Oekraïne was allesbehalve geniaal, maar de manier waarop Trump zich ontdeed van de schande van een impeachmentproces was weer wel briljant. Het leek alsof het niet was gebeurd.
De eerste drie maanden van Trumps coronacrisis waren stabiel noch geniaal. Trump zwabberde, was onzeker, deed eigenlijk alles fout. Pas toen hij zijn onderbuik weer volgde en de economie liet prevaleren boven zorgen over verspreiding van het virus, vond hij vaste grond onder de voeten. Een van de redenen waarom hij in november zo goed scoorde, zoveel beter dan verwacht, was dat hij goed inschatte dat de kiezer de economie belangrijker vond dan het virus. Voor buitenstaanders mocht dat onverantwoord en roekeloos lijken, politiek gezien was het de juiste strategie. Hij won er bijna mee.
Opnieuw geniaal op een uniek Trumpiaans verdorven wijze was zijn campagne om wantrouwen te stimuleren over de mogelijkheid van eerlijke verkiezingen. Vanaf het voorjaar al legde het grondwerk voor de wat hij op de avond van de verkiezingen verkondigde: hij had gewonnen en alles wat iets anders zou laten zien was bedrog en fraude. Zie je wel, wat heb ik je gezegd!
Het is niet zozeer dat de president zijn eigen werkelijkheid creëert, al doet hij dat ook, hij creëert vooral de werkelijkheid die zijn aanhang gelooft. Knap werk, als het je lukt. Nog knapper is dat hij ook de politici van zijn eigen partij, die wel degelijk beter weten, naar zijn pijpen laat dansen. Het blijft verbazend dat iemand die zo weinig loyaal is zoveel hondentrouw ontmoet. Trumps gut zegt dat opportunisme de doorslag geeft en zie: de politici die in 2024 willen meedoen spelen zijn spel.
Inderdaad, op zijn eigen corrupte en beperkte manier was Trump geniaal. De Amerikaanse democratie heeft in de afgelopen vier jaar meer geleden dan in de 240 voorgaande jaren. Dat is minder aan Trump te verwijten dan aan zijn omgeving en zijn partij, die het onacceptabele aanvaarden, tot en met een maffiose bedreiging van officials als die niet stemmen niet wilden veranderen. Zelfs zijn operette achtige pogingen tot staatsgreep leidde niet tot grootscheeps protest. Trumps gut is weer juist: drijf een staak door het hele Amerikaanse politieke systeem en stel vast dat een groot deel van de Amerikanen je daarin steunen. Wat hij aan kaarten had, heeft Trump geniaal uitgespeeld.
Donald Trump was een waarschuwing. Iemand met minder handicappend narcisme en een breder arsenaal van politieke vaardigheden kan gemakkelijk de Amerikaanse democratie definitief om zeep helpen. Trump heeft laten zien dat het mogelijk is, nota bene met instemming van de burgers. Want laten we wel wezen, zonder hulp van het coronavirus had hij een tweede termijn verworven om het werk af te ronden. Het stabiele genie was uitzonderlijk goed in het omgaan met kiezers, maar met een virus, ongevoelig voor zijn machinaties, kon hij niet overweg. Ons geluk, maar een waarschuwing.