Vandaag op de opiniepagina van de Standaard

Welke populistische revolutie?

Populisme mag Donald Trump het presidentschap opgeleverd hebben, zijn kiezers kunnen zich grotelijks belazerd voelen. Het eerste jaar van Trumps presidentschap leverde zeker geen populistische revolutie op. Integendeel, als Trump iets heeft bereikt dan is het de agenda uitvoeren van de Republikeinse Partij zoals ze die al dertig jaar propageert. De Republikeinen hebben met Trump leren leven, zoals hun onthutsend onderdanige lofuitingen na de aanname van de belastingwet bewezen. En Trump heeft leren leven met de Republikeinse Partij, wetend dat zijn enige twee successen in het Congres, de benoeming van een superconservatief in het Supreme Court en de belastingwet, aan de Republikeinse Senaat te danken zijn.

Als je niet beter wist dan zou je denken dat Trump door de traditionele, door plutocratische belangen gerunde Republikeinse Partij gebruikt was als Trojaans paard. Het is moeilijk voor te stellen dat de Koch-broertjes, de Mercer-familie en de andere financiers en lobbyisten die geld pompen in de Republikeinse politiek, beter bediend hadden kunnen worden dan door deze president. Ze zullen zelf ook verrast zijn geweest. Al hun verlangens zijn werkelijkheid geworden: een immense belastingverlaging voor ondernemingen en hoge inkomens, het terugdraaien van milieu- en werkplaatsbeleid en het vullen van de bureaucratie met lieden die jarenlang tegen beleid van hun departement hadden gelobbyd, een nieuwe vrijheid om natuurgebieden te exploreren, het milieu te vervuilen en hun toch al torenhoge winsten te vergroten.

Hoe kan het dat een populistische opstand tegen de elite uitliep op een klinkende overwinning voor die elite? De crux is cultuur. De opstand, voor wat die waard was, was er een tegen de weldenkende, goed opgeleide, zichzelf moreel hoogachtende en welvarende elite. In 2016 werd die vertegenwoordigd door het ultieme symbool daarvan, Hillary Clinton. Donald Trump mocht dan rijk zijn, hij maakte dat irrelevant door zijn vulgaire optreden dat aansprak juist bij die kiezers die de Republikeinen nodig hadden om een meerderheid te halen. Trumps overwinning was een culturele opstand van twee groepen: de evangelische kiezers die een kans zagen hun onderwerpen door te drukken en de kiezers die zich genegeerd voelden door de Democratische én de Republikeinse elite. De rest van zijn kiezers waren gewone anti-overheids Republikeinen die normaliter nooit een meerderheid konden vormen.

Het spreekt voor Trumps gaven van intuïtie en onderbuikgevoel dat hij nog steeds populair is bij dat deel van de kiezers die hoopten dat hij Washington op zijn kop zou zetten. Deze kiezers blijven hem steunen, zo lijkt het, ook al heeft hij hen economisch uitgekleed. Trump heeft hen niets gegeven behalve het gevoel dat iemand naar hun aard in het Witte Huis zat: een hork met autoritaire neigingen en een aanvechting om iedere vermeende aanval op zijn ego te beantwoorden met losgeslagen tweets. Deze kiezers vinden het niet erg dat hij white supremacists, neonazi’s en ordinaire racisten legitimeert, rechters en de media verdacht maakt. Trump biedt nooit, never nooit niet, zijn verontschuldigingen aan voor leugens, bedrog of uitspraken en gedrag een president onwaardig – en zijn kiezers waarderen dat. Ze zouden willen dat ze zelf de hork uit konden hangen. Ze hebben bewondering voor de krasheid van zijn gedrag.

Zolang er geen economische crisis losbarst en een buitenlandse crisis uitblijft, zullen culturele onderwerpen, vormgegeven door een president met losse tweeterhandjes, de discussie blijven bepalen. Dat betekent dat Trump zal doorgaan met wat hij het afgelopen jaar deed. Het is mogelijk dat Republikeinen in het Congres afstand zullen nemen maar dat lijkt sinds hun lofuitingen in december een stuk moeilijker. Ze zwemmen met hem of verzuipen met hem.

Democraten zijn na de overwinning in Alabama hoopvol gestemd. Dat is onverstandig. Ze hebben in de Senaat aanzienlijk meer zetels te verdedigen dan de Republikeinen en in het Huis een wel heel grote achterstand goed te maken. We weten Democraten niet erg goed zijn in het genadeloos en opportunistisch uitbuiten van culturele tegenstellingen – in elk geval niet zo goed als de Republikeinen. Om te winnen moeten Democraten meer doen dan Trump-stemmers overhalen want de teleurstelling over Trump is (nog) niet groot genoeg om daarop te kunnen bouwen. Ze zullen hun kracht moeten vinden in het motiveren van potentiële kiezers die nu al weten dat zij het slachtoffer zijn van deze regering: de mensen die met Obamacare voor het eerst verzekerd waren, slachtoffers van slecht onderwijs, mensen op en rond het minimumloon, etnische groepen, vrouwen. Het zal nog lastig worden. Misschien helpt Trump hen naar de stembus te krijgen.

Na een jaar Trump moet je vaststellen dat het land stevig in de greep van de president zit, wat de populariteitscijfers ook mogen zeggen. Je hoeft niet populair te zijn om macht uit te oefenen, zeker niet als de partij die het Congres domineert je daarbij helpt. Al kan de kiezer die in november 2016 op de populist stemde nauwelijks gelukkig zijn met dit jaar Trump, het vergt meer tijd en meer schade voordat die kiezer bereid is toe te geven dat hij of zij een gigantische fout gemaakt heeft. Tot dan is de onaangename werkelijkheid dat Donald Trump degene is die bepaalt hoe Amerika eruit ziet.

We weten nu dat dit in de praktijk betekent dat de traditionele Republikeinse Partij de macht heeft. De populistische ‘revolutie’ is geen revolutie gebleken maar een machtsgreep van de Republikeinse elite. Denk wat u wilt van Steve Bannon, de ontslagen adviseur van Trump, maar hij heeft gelijk te stellen dat de kiezers zich bedrogen moeten voelen. Trumps grootste, alomvattend belofte was immers dat hij het moeras in Washington, de swamp, zou dempen. Hij is erdoor opgeslokt.

Veel beelden strijden om voorrang maar voor mij was de laatste Witte Huis foto van 2017 veelzeggend. We zien de president omringd door de Republikeinen in het Congres, tevreden kijkend en luisterend naar hun leiders die Trump de hemel in prezen. En waarom zouden ze ook niet? Hij doet wat zij willen. Het grootste fake news van 2017 was dat populisme had gewonnen.