Bespreking van Educated van Tara Westover (in het Nederlands vertaald als Leerschool)

Zojuist heb ik Educated gelezen van Tara Westover. In één adem, mag je wel zeggen, of ademloos is misschien een betere omschrijving. Het is tegelijk een enorm deprimerend boek en een positief boek. Hoe moeilijk het is je te onttrekken aan een dominerende familie, zeker als die dominantie nog wordt versterkt door een obsessief en onderdrukkend geloof. Het is een verhaal van geestelijke terreur, ook en vooral in de stadia waarin kinderen, tieners maar ook volwassenen, bereid zijn zich te laten terroriseren – of niet in staat zijn die terreur bij de naam te noemen.

De adembenemendheid die dit boek oproept zit hem deels in de bereidheid van Westover als dochter om keer op keer weer terug gezogen te worden in de omgeving die ze heeft verlaten. Je denkt steeds, dit is het, nu moet het toch echt duidelijk zijn dat het leven zo niet verder kan gaan – en dan zie je haar terugvallen op die familieband die zo moeilijk te kappen is. Het is tegelijk begrijpelijk en onvoorstelbaar.

Het is een omgeving waarin de vader, geestelijk gestoord maar daarin versterkt en gevoed door zijn Mormoons geloof en zijn afkeer, nee, panische angst voor de overheid, de dominante figuur is. Hij bepaalt het dagelijks leven, wat zijn kinderen en vrouw doen en niet doen, wat ze mogen denken en niet denken. De kinderen worden thuis gehouden, mogen niet naar school want daar worden ze maar geïndoctrineerd. De medische wereld is deel van de samenzwering. Een van de ironische aspecten van dit boek is dat drie van de zeven kinderen, inclusief Tara, universitair promoveren. Voor de vader het bewijs dat thuisscholing beter is dan normaal onderwijs. Voor wie dit boek leest is het eerder een opmerkelijk staaltje van doorzettingsvermogen en het ontdekken van geestelijke kracht door kinderen bij wie dat niet werd gestimuleerd.

Wat is normaal, dat is een vraag in dit boek. Als je opgroeit in een omgeving die je aan het hart gaat dan is wat in die omgeving gebeurt normaal. Als je erachter komt dat er ook andere soorten normaal zijn en dat bepaald gedrag (Tara wordt, net als haar oudere zuster, mishandeld en bedreigd door haar bipolaire, levensgevaarlijke broer) niet acceptabel is dan staat iemand voor een keuze, ok al vertelt iedere vezel dat je dit gedrag moet rechtpraten als alleszins normaal. Het doet niets af aan de buitengewone tocht die Westover maakte, van een omgeving van  white supremacy, haat van de overheid en fysieke afzondering naar een carrière die haar naar Cambridge en Harvard bracht, om vast te stellen dat de problematiek van het achter je laten van een familie die je aan banden legt, iets universeels heeft.

Dit verhaal gaat over Mormonen, maar het lijkt me in de en of andere vorm, vaak voor te komen in gelovige gezinnen. Probeer je maar los te maken van gereformeerde waanzin: de Nederlandse literatuur zit er vol mee. Of van een moslim oppressie die vooral vrouwen beperkt in hun ontwikkeling. Het is ook een verhaal van de bevrijdende kracht van ontwikkeling (de titel Education is goed gekozen) en laat ook meteen zien waarom streng gelovige mensen zo bang zijn dat hun kinderen zelfstandig gaan denken.

Toen ik voor het eerst van het boek hoorde – een bestseller – dacht ik dat het een soort Hillbilly Elegy zou zijn van J.D. Vance. Dat is het niet. Ook Vance maakte een bijzondere ontwikkeling door waarin hij zich losmaakte van zijn achtergrond maar zijn verhaal kreeg kracht doordat hij opgroeide in een deel van Amerika dat we door zijn boek beter kunnen begrijpen – boze blanken. Westovers boek moet je daar niet mee vergelijken, denk ik. Het is persoonlijker, dramatischer en zonder boodschap over de Amerikaanse samenleving. O0k krachtig maar een ander soort kracht, kracht die je bij de strot grijpt.

Het is gewoon een heel goed boek dat je aan het denken zet. Iedereen maakt zich ergens los van zijn afkomst (of niet en dan kun je daar ook over denken). Ik groeide op in een katholieke, verzuilde omgeving. Niet direct verstikkend of onderdrukkend, al had het dat heel goed wel kunnen zijn. Ik heb ook nooit geloofd, al deed ik braaf mee. Niettemin bood die wereld een vertrouwde cocon, waarin mijn ouders waren opgegroeid, mee waren vergroeid. Ik heb ook de kracht ervaren van intellectuele bevrijding maar dat was juist wat mijn ouders stimuleerden. Ik zie het ook in tweede en derde generatie immigratie tieners in Nederland, vooral vrouwen, die zich een plek moeten verwerven en daarvoor soms ook de strijd aan moeten gaan met hun familie. Zij zullen veel herkenbaars tegenkomen in dit buitengewone verhaal.

Een boek, kortom, over universele processen. Een aanrader.