Eindelijk komt er tegendruk op gang. De fameuze scheiding der machten, basis van de Amerikaanse republiek, wordt ernstig bedreigd nu president Trump zich almacht toerekent. Het Congres is nadrukkelijk afwezig, sterker, het laat toe dat de president blokkeert en afbreekt wat het eerder besloot in termen van wetgeving en financiering. Het voert zijn controlerende taak niet meer uit.

De enige weerstand voor een naar autoritair gezag neigende president zal het moeten komen van de rechtelijke macht. Er was reden voor scepsis dat dit zou gebeuren, maar in de loop van de zomer, met een kleine stroomversnelling deze week, lijkt daarvan eindelijk sprake. Rechters van velerlei soort wierpen barrières op en stelden vragen bij Trumps claim voor almacht. Al doende kwamen historische precedenten aan de orde die de democratie en de rechtsstaat in Amerika bepaalden.

Eerder deze week sprak een federale gerechtshof uit dat de invoerheffingen die Trump heeft ingevoerd zijn bevoegdheden ver te boven gingen. Trump beriep zich op een wet uit 1977 die toestaat import te belasten op basis van een ‘emergency power’. De regering ziet een acute noodsituatie ‘die grote schade zou toebrengen aan de economie, militaire macht en diplomatie van de natie’ in nadelige handelsbalansen en de illegale invoer van fentanyl. Het hof negeerde die argumenten en stelde simpelweg dat het opleggen van heffingen een essentieel onderdeel is van de wetgevende macht van het Congres. ‘De macht van het budget (the power of the purse), inclusief de macht om belastingen op te leggen, behoort aan het Congres’, zeiden de rechters. Er zal ongetwijfeld appel volgen nu deze uitspraak de basis wegslaat onder Trumps beleid van tarieven (de rechter stond toe de tarieven te handhaven tot 14 oktober).

Nog los van de juridische details, is het interessant om vast te stellen dat hier, op de valreep van de 250ste verjaardag van de onafhankelijkheid, de essentie van de toenmalige Amerikaanse opstand tegen de Engelsen aan de orde is. Die richtte zich tegen de macht die het Engelse parlement, en de koning, claimden om belastingen te kunnen opleggen. Daar moesten ze zelf over kunnen beslissen. Niets zou heiliger moeten zijn voor Amerikaanse politici.

Eerder deze week kwalificeerde een federale rechter ook de stationering van national guard soldaten in Los Angeles, gebaseerd op een gefingeerde noodsituatie, als niet-legitiem. Het zou een schending zijn van de Posse Comitatus Act uit 1878, een cruciaal deel van de Amerikaanse rechtsstaat, die de macht van de federale overheid beperkt om troepen in te zetten voor binnenlandse zaken. De wet werd ingevoerd aan het einde van de Reconstructie na de burgeroorlog, nadat het Noorden jarenlang troepen aanhield in het zuiden. Er is nog historische achtergrond: een van de redenen voor de opstand van Amerika tegen Engeland in 1776 was dat de Engelsen troepen naar hun kolonies stuurden.

Afgelopen woensdag bepaalde een ander federaal hof dat Trump niet de wettelijke bevoegdheid heeft om Venezuelanen in een versnelde procedure het land uit te zetten. De regering beriep zich op een wet uit 1798, de Aliens and Sedition Act, die oorlogsomstandigheden veronderstelt – toentertijd de dreiging van een oorlog met Frankrijk. Sindsdien is de wet alleen gebruikt in de Eerste en Tweede Wereldoorlog – onder andere voor de beruchte opsluiting van Japanse Amerikanen in 1942. Het hof verwierp de redenering van de regering dat er sprake was van een ‘predatory incursion’, een roofzuchtige inval op Amerikaans grondgebied, door de Tren de Aragua bende.

De wreedheid van de regering-Trump is geen onderwerp van juridische strijd, maar blijkt wel steeds vaker. Het opsluiten van illegalen in de notoire Angola gevangenis in Louisiana is bedoeld om mensen af te schrikken, verklaarde minister Noem van Homeland Security, die eerder al een Amerikaanse Goelag inrichtte in El Salvador. Het zal aangevochten worden. De gevangenis die speciaal voor andere illegalen was ingericht in de moerassen van Florida, Alligator Alcatraz, is op bevel van de rechter gesloten. Op basis van milieu argumenten, maar toch. Kilmar Garcia, de arme illegaal, getrouwd en werkzaam in de VS, die per ongeluk werd opgesloten in die Amerikaanse Goelag, wordt nu met alle mogelijke middelen vervolgd, puur als wraakactie. Rechters zullen het blokkeren.

Als toetje op de juridische cake die deze week werd gebakken kreeg Harvard gelijk dat dat de regering de wet schond door het blokkeren van toegezegde research fondsen. Het is een gedeeltelijke overwinning. De rechter stelde vast dat bestrijding van anti-semitisme, het gewrongen argument van de regering om de fondsen te blokkeren, wel belangrijk was, maar niet de academische vrijheid en vrijheid van meningsuiting mag ondermijnen, basisrechten in een vrij Amerika. De zaak is complex omdat het ook gaat om de vraag of Harvard zelf mag bepalen wie wel en wie niet aan de universiteit mogen studeren, maar het betekent in elk geval dat het verzet van de universiteit, de enige die dit durfde, vruchten afwerpt.

De onzekere factor in dit alles is de vraag hoe de hoogste instantie van de rechterlijke macht, het Supreme Court, gaat oordelen over deze zaken. Tot nog toe deed het Hof, met drie door Donald Trump benoemde rechters, wat de president wilde. Of het deed niets. Mede daardoor is het Hof historisch onpopulair. Had de gemiddelde Amerikaan altijd vertrouwen in de rechterlijke macht als laatste instantie, nu staat de populariteit van het Supreme Court op gelijk laag niveau als de andere twee machten. Dit soort erosie van gezag van instellingen bedreigt de Amerikaanse republiek.

Of het Supreme Court erin slaagt zijn onafhankelijk gezag te herstellen zal afhangen van de vraag hoe het afloopt met al die uitspraken waartegen de de regering-Trump nu in beroep gaat. De conservatieve rechters claimen vaak ‘original intent’ bij hun uitspraken: ze kijken naar wat de Founding Fathers bedoeld hadden. Zeggen ze. Als ze bij historische precedenten te rade gaan, dan kan een dergelijke uitleg tot niets anders leiden dan een tik op de vingers van de regering-Trump. En een begin van de redding van het Amerikaanse systeem van gescheiden machten. Maar zoals Amerikanen zeggen: don’t hold your breath.