En zo heeft Amerika ineens twee leiders en twee gezichten. De eerste aanvechting van Donald Trump zal zijn dat hij trots is dat een Amerikaan paus is geworden en dat het laat zien dat ook hier Amerika weer groot is geworden. Maar als hij er wat langer over nadenkt, als hem dat gegeven is, zal de Amerikaanse president mogelijk de problemen zien die dit oplevert.

Zo is daar moreel leiderschap. Donald Trump kan daar niet op bogen, dat wil zeggen, afgezien van zijn hondstrouwe aanhang en zijn entourage van acolieten en slippendragers, zijn er weinig mensen die Trump als moreel leider zien. Een leider, misschien, een krachtdadig leider zelfs. Maar een leider op moreel terrein, dat lijkt toch wel veel gevraagd.

De paus is dat qualitate qua. Interessant wordt het als mensen, Amerikanen of anderszins, moeten kiezen wiens woord ze als norm aanvaarden: de narcist in Washington of de asceet in Rome. Dit is geen leeg gegeven. Paus Francis verwierp de manier waarop Trump omging met immigranten. Hij nam vicepresident Vance, een bekeerde en uiterst conservatieve katholiek, nog de maat over dit onderwerp, een dag voor hij overleed.

De eerste rede van Leo XIV stond vol met woorden als ‘vrede’ en ‘bruggen’. Nee, hij noemde niet Oekraïne, noch Israël, maar dat hoefde niet. De paus sprak rechtsstreeks tot Poetin, Trump en Netanyahu. De bruggen die hij wil zijn die tussen volkeren, belangengemeenschappen, klassen en diverse geloven. Een inclusie wereld, per tutti.

Donald Trump was er als de kippen bij om zichzelf uit te nodigen op bezoek bij de nieuwe paus. Misschien wordt hij wat minder enthousiast als hij erover nadenkt wat dat betekent. Nee, Leo XIV zal Trump geen ‘dressing down’ geven zoals Trump dat deed met Zelinksy, maar een gezamenlijke persconferentie of zelfs een door het Vaticaan geaccordeerde versie van een gesprek tussen beide leiders, kon wel eens lelijk uitpakken.

Het hardvochtige en wrede beleid van Donald Trump, verpersoonlijkt door die arme man die per ongeluk in de Amerikaanse Goelag in El Salvador is opgesloten, begint al tegen zijn grenzen aan te lopen. Als de paus zich op dit soort terreinen uitspreekt – in heel algemene zin, meer hoeft niet – dan heeft Trump een probleem met een belangrijk onderdeel van zijn achterban: Amerikaanse katholieken. Vicepresident Vance, die zijn eigen interpretatie van Augustinus heeft (hij verkondigde dat eigen haard voorop staat), zal niet gaarne een confrontatie aangaan met de leider van zijn kerk.

De Amerikaanse bisschoppenconferentie is tamelijk conservatief, om het zwak uit te drukken. Maar hun moreel gezag is ondermijnd door de vele misbruikschandalen die al een paar kerkdistricten een faillissement hebben opgeleverd. Binnen de Trump-omgeving zit wel een groep van conservatieve katholieke academici en een enkele conservatieve columnist zoals Ross Douthot van de New York Times, die een grootscheeps herordening van de samenleving voorstaan. Voor hun positie maakt het niet veel uit wie er paus is, maar laten we zeggen dat hun boodschap er niet sterker op wordt.

En dan is er de naam die de nieuwe paus heeft gekozen. Leo XIII, de laatste die deze naam droeg, was een belangrijke sociale hervormer in de katholieke kerk. We praten laat negentiende eeuw, toen socialisten en vakbonden de strijd aangingen met ondernemers en het grootkapitaal, de onderwerpen waarover Louis Paul Boon schreef. Binnen de katholieke kerk woedde rond 1890 een felle discussie over de vraag of de overheid zich moest bemoeien met sociaal beleid zoals armoedebestrijding en werkomstandigheden, of dat dit moest worden overgelaten aan charitas, privé inspanningen. Paus Leo XIII maakte in 1891 met zijn encycliek Rerum Novarum een einde aan de verdeeldheid door zich aan de kant van de arbeiders te scharen.

Dat wil zeggen dat Rerum Novarum bepaalde ‘natuurrechten’ erkende van individuele burgers, die plichten oplegden aan bijvoorbeeld werkgevers. Al eerder had de katholieke kerk zich tegen ongebreideld liberalisme gekeerd, maar ze dreigde het initiatief te verliezen naarmate arbeiders hogere eisen gingen stellen aan werk en samenleving. Dankzij Leo XIII kwam de kerk ineens in de progressieve hoek terecht of maakte zich in elk geval los van de onderdrukking van arbeiders door de katholieke elite. In veel landen was het mosterd na de maaltijd omdat socialisten en communisten al behoorlijk georganiseerd waren, maar in België en Nederland was het een belangrijke doorbraak. Katholieke arbeiders gingen zich organiseren – nog wel onder katholiek gezag, maar toch.

Rerum Novarum was een enorm succes. Primair als middel om een maatschappelijk probleem op de agenda te zetten, secundair als inspiratie voor de corporatistische staat, zowel in zijn extreme fascistische vorm als in de bestaande arrangementen van de verzorgingsstaat. Dit is ook het soort van samenleving die de conservatieve katholieke denkers in de VS voorstaan.

Als echo van zijn voorganger is de boodschap van Leo XIV, ook zonder dat die wordt uitgesproken, dat een rijke elite die het goed voor elkaar heeft, een verantwoordelijkheid heeft tegenover hen die het minder hebben. De regering-Trump is een bastion van miljardairs en grootverdieners, een club die voorzieningen ontmantelt en sociale arrangementen bedreigt. Leo XIV vertelt hen dat ze een verantwoordelijkheid hebben. Vandaar de bruggen en de boodschap van inclusiviteit die de paus uitsprak, voor de goede orde ook nog in het Spaans. Het valt te betwijfelen of de miljardairs zich onmiddellijk aangesproken zullen voelen, maar ze worden in elk geval moreel aangesproken.

Kortom, de idee dat een Amerikaanse paus zonder meer een bonus is voor Amerika, lijkt vooral luchtfietserij, laat staan dat het betekent dat Amerika weer groot is in de wereld. Donald Trump en het Trumpisme zullen nog een behoorlijke kluif krijgen aan deze Leo XIV.