Door Frans Verhagen

 

 

 

 

 

 

 

De schilder Frederic Church is vooral bekend door zijn superrealistische landschappen. Church behoort tot de Hudson River School van landschapschilders, een groep die in het midden van de negentiende eeuw populair was en, de naam zegt het al, zich vooral bezighield met de rivier waaraan Manhattan ligt. Church werd een van de beroemdste leden van deze school, een tijdlang zelfs de beroemdste schilder van Amerika, totdat imposante landschappen weer uit waren.

Eén van de blijvende kunstwerken van Frederic Church is echter Olana, het huis en landgoed dat hij bouwde aan de Hudson, bij het plaatsje Catskill, een paar uur ten noorden van New York City. Church deed zelf de architectuur, ontwierp het interieur en de tuin, kortom, de schilder drukte zijn stempel op het huis dat in een bocht van de Hudson hoog op een heuvel staat. Alleen al het uitzicht over deze historische rivier is voldoende om dit huis tot een van de spectaculairste in Amerika te maken.

Vanuit Olana valt de steeds veranderende hemel boven de rivier te bewonderen, met in de verte de Catskill Mountains. Op een heldere dag is West Point zichtbaar, de militaire academie, die meer dan honderd kilometer naar het zuiden ligt. Aan de voet van de heuvel ligt het brede bassin van de rivier, een plek die Church zelf de ‘bend in the river’ noemde. Dit stukje New York heeft zijn eigen weer als gevolg van de combinatie van bergen, valleien en water, en het leidt tot gevarieerde kleuren, in patronen die er ieder uur anders uit kunnen zien.

In de lente domineren de appelbloesems. In de herfst maakt de kleurenpracht van de bladeren, de changing of the leaves, er een heel andere plaats van. Dat zijn meteen ook de twee seizoenen die het beste zijn om Olana te bezoeken, want ’s zomer is het er zo heet en benauwd dat de bergen geregeld achter de heiige lucht verdwijnen. Het is niet erg om Olana met slecht weer te bezoeken: op stormdagen razen indrukwekkende wolkenpartijen aan de horizon.

Wat het betekende Amerikaan te zijn

Olana, dat is gebouwd in een verrassende combinatie van Perzische, Victoriaanse en Italiaanse villastijlen, is meer dan alleen een mooi uitzicht. De plaats brengt ook iets over van de persoon die er woonde en vertelt iets over een tijd en een manier van leven. De schilderijen van Church zijn romantisch te noemen. Zijn landschappen zijn niet alleen mooi om naar te kijken, maar ze proberen ook wat diepers over te dragen. Aan het eind van de negentiende eeuw waren de Amerikanen behoorlijk nationalistisch ingesteld en Church gaf een soort visuele uitdrukking aan wat het betekende om Amerikaan te zijn.

Dat was een van de redenen waarom hij een van de beroemdste schilders was van zijn tijd en zeker de rijkste. ‘Onze samenleving had in deze periode behoefte aan precies deze vorm van kunst. En toen verscheen de artiest die de mensen leerde schoonheid mooi te vinden’, schreef een maandblad in 1879.

Aan het eind van de jaren veertig was Church gewaardeerd lid geworden van de kunstgemeenschap in New York, met werk dat zich concentreerde op de Hudson Valley en landschappen in New England. In 1853 reisde hij met zijn vriend Cyrus Field naar Zuid-Amerika, waar hij in de voetsporen trad van de Duitse ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt. Hij kwam terug met een groot aantal olieschetsen die hij gebruikte om grote, spectaculaire schilderijen te maken. Critici uit deze tijd zagen het werk van Church zoals Heart of the Andes als allegorie voor de kwaliteiten van de Nieuwe Wereld.

 

In elk geval was het werk van Church waanzinnig populair, een soort combinatie van echte kunst en populaire cultuur. Tentoonstellingen trokken drommen toeschouwers: in 1859 betaalden meer dan twaalfduizend mensen 25 cent toegang voor ‘Heart of the Andes, dat toen drie weken voor het publiek te zien was. Eén van deze bewonderaars, Isabel Carnes, werd in 1860 zijn vrouw. Voor zover er een celebrity culture bestond in die tijd, viel die het jonggetrouwde stel ten deel. Tijdens een operabezoek in New York brak het publiek spontaan in luid applaus uit toen Church en zijn echtgenote binnenkwamen.
Klik hier voor de schilderijen van Church.

Veilig kasteel

Een paar maanden voor de bruiloft kocht Church de helft van het terrein van ongeveer één miljoen hectare dat hij uiteindelijk aanschafte. Hoewel hij had rondgereisd op zoek naar vergezichten zo verschillend als de poolstreek en het Andes-gebergte, was Church altijd van plan geweest om zich uiteindelijk met zijn gezin aan de Hudson te vestigen. Al in de jaren veertig, toen hij studeerde in Catskill, het dorpje aan de andere kant van de rivier, tegenover Olana, had hij het terrein al eens geschetst. Church studeerde toen bij Thomas Cole, de grondlegger van de Hudson River School en in die tijd de beroemdste landschapschilder.

Na de bruiloft kwam Church zelf terug als gevierd schilder. Het jonge paar woonde eerst een tijdje in Cosy Cottage, een bescheiden huisje op het terrein. Het was ontworpen door de beroemde architect Morris Hunt en het staat nu aan de voet van de heuvel, naast een paar authentieke gebouwen van de boerderij. Hoger op de heuvel had Church een studio laten bouwen. Het uitzicht hier biedt appelgaarden, heuvels en, in de verte, het lage profiel van de Berkshire Mountains. Church was tamelijk ontredderd door de dood van zijn twee kinderen aan difterie, in 1865, en hij begon zijn huis meer en meer te zien als een veilig kasteel waar hij zijn gezin kon wegstoppen (later had het paar nog drie kinderen). De naam Olana koos hij met dat idee in het achterhoofd, geïnspireerd door een fort en schathuis van die naam in het klassieke Perzië.

In 1867 kocht Church het land met de heuveltop waarop hij later Olana zou bouwen en vertrok vervolgens voor een langdurige reis met zijn vrouw, zijn zoon van één jaar oud en zijn schoonmoeder naar Europa en het Midden-Oosten. Vooral de reizen in Libanon, Jordanië, Syrië en Jeruzalem beïnvloedden het ontwerp van het huis. Hij was dol op het gevoel van eeuwigdurendheid in de ‘solide en ruimtelijke’ huizen die hij daar aantrof. Hij schreef aan zijn vriend en patroon William H. Osborn: ‘Als je bouwt, bouw dan in steen.’ Dat deed hij zelf ook: de wanden van Olana zijn bijna een meter dik.

Huis als deel van de natuur

In juni 1869 kwam Church terug van zijn reis. Gedurende de zomer verwierp hij alles wat Richard Morris Hunt had ontworpen – onder meer een soort Frans kasteel – en riep hij de hulp in van Calvert Vaux, die samen met Frederick Law Olmstead Central Park had ontworpen (zie Amerika, zomer 1995). In Vaux waardeerde hij vooral diens technische vaardigheden, want Church deed een groot deel van het ontwerpwerk zelf. Hij controleerde ieder detail: van de kleur van het gravel voor het huis tot de plaatsing van de meubelen.

Het idee van het huis als een deel van de natuur spreekt uit de veranda’s, loggia’s, bay windows en torens. Church wilde de omgeving omarmen. De kleuren liggen dicht tegen de omringende natuur aan en geven het huis evenveel zijn vorm als het ontwerp zelf. Deze manier van bouwen is typisch Amerikaans. De veranda die menig huis omarmt, komt voort uit hetzelfde denken. En iemand als Thomas Jefferson probeerde met zijn Monticello ook de natuur geleidelijk te laten overgaan in zijn huis.

Hoewel Church Perzië nooit bezocht, aarzelde hij niet om zijn ontwerpen Perzisch te noemen. Zijn ideeën haalde de schilder uit boeken die hij uit Parijs had meegebracht: Les Arts Arabes en Monuments Modernes de la Perse (nog steeds in de bibliotheek van Olana te vinden). Zo kwam hij bijvoorbeeld aan de motieven voor de kapitelen van de kolommen op de piazza, die waarvan het goud en blauw straalt in de zon.

Romantische landschapsarchitect

Altijd de romantische landschapsarchitect, ontwierp Church de paden op het terrein en plantte de duizenden bomen, zo gegroepeerd dat hun kleuren en verwachte omvang en vorm de natuurlijke orde versterkten. Om de vorm van de ‘bend in the river’ te benadrukken en te echoën, ontwierp Church een meer van zo’n twintigduizend hectare, dat door zijn reflectie extra licht toevoegde aan zijn driedimensionale kunstwerk. Een bezoeker schreef in een brief aan een vriend hoeveel plezier Church had in het ontwikkelen van dit paradijs: ‘Ze zijn zo nieuwsgierig naar de wilde bloemen! Je mag nog geen madeliefje plukken, geen paardebloem. Een paar dagen geleden reden we kilometers om ergens gele margrieten te vinden en sweet fern, terwijl er prairies vol met dat spul om ons heen liggen.’

In de jaren tachtig was Olana eigenlijk het belangrijkste project geworden van Church. Op 51-jarige leeftijd, in 1877, had hij zijn laatste succesvolle schilderij tentoongesteld. Na de Burgeroorlog raakte de romantische schilderkunst uit de gratie, net op het moment dat de schilder zelf zware reuma kreeg, die het moeilijk maakte zijn kwasten vast te houden (de oorzaak was waarschijnlijk de aanwezigheid van metalen in zijn verf). Church werkte vooral aan zijn landgoed. ‘Ik heb ongeveer vier kilometer weg aangelegd dit seizoen’, schreef hij in 1884. ‘Ik kan op deze manier mooiere landschappen maken dan door te rommelen met verf en linnen in mijn studio.’

In 1889 voegde Church nog een studio, een uitkijktoren en een hal met glas-in-loodramen toe in wat nu de ‘nieuwe’ vleugel van het huis heet. Nog steeds geeft de positie vanachter de schildersezel en de pot met kwasten ernaast een prachtig uitzicht op de bergen. Mexicaanse sombrero’s vertellen over de bezoeken die Church aan Mexico bracht en over de invloed op de architectuur in dit gedeelte van Olana.

Church maakte zijn laatste echt succesvolle schilderij in 1877, als schilder was hij duidelijk passé. Hij stierf in 1900. Toen Olana in 1964 geveild dreigde te worden, kocht de staat New York het van de Church-familie en herstelde het in de staat waarin het in 1891 verkeerde. Dat geeft een plezierig Victoriaans, volgepropt beeld, met allerlei gebruiksvoorwerpen die op zich weinig waarde hebben, maar dit tot een huis maken waarin uitdrukkelijk werd geleefd. Het meubilair stamt uit allerlei regio’s en tijden.

Een kwart van het werk van Church, vooral schilderijen en pentekeningen, zijn in Olana te vinden. De rest bevindt zich voornamelijk in het Cooper Hewitt Museum in New York City. Het gaat om gedetailleerde landschappen, in een stijl die nu superrealistisch genoemd zou worden. Het onderwerp is meestal de Verenigde Staten en de nabije tropen (Jamaica, Mexico, Equador). Steeds uitdijend licht is het leidend motief in Church’s werk. Veel van de beroemdste schilderijen in Olana zijn beelden van plekken die zo verzadigd zijn in hemels licht dat ze nauwelijks meer landschappen genoemd kunnen worden. Geen enkele Amerikaanse schilder was zo geobsedeerd door wolken en de atmosfeer als Church. Onderzoek heeft aangetoond dat de landschappen van de Hudson Valley die Church schilderde niet het product zijn van een overspannen fantast, maar aardig kloppen met wat je rond Olana kunt zien. Church schreef eens dat de zonsondergangen en de schemer alleen al een trip naar Olana rechtvaardigden. Een eeuw na zijn dood is dat niet anders.