Op 27 augustus 1909 arriveerde Sigmund Freud in New York. De Weense
psychiater was uitgenodigd door de universiteit van Worcester, om een serie
lezingen te geven over de psychoanalyse. De invitatie had Freud nogal verbaasd.
Zijn zielkundige theorieën waren op dat moment zeer pril, fel omstreden en
buiten Oostenrijk vrijwel onbekend. Met de hem typerende zuinigheid schreef hij
terug dat Amerika hem wat obscuur en bovendien ‘te duur’ leek. Per kerende post
ontpopte de directeur van Worcester, Stanley Hall, zich als een collega-pionier
in de experimentele psychologie (zijn hoofdwerk On Adolescence werd in 1904 getypeerd als ‘tjokvol masturbatie
en Jezus’). Hij bezwoer bovendien alle reis- en verblijfkosten te vergoeden.
Freud boekte hierop eerste klas accommodatie aan boord van de SS
George Washington, zowel voor
zichzelf als zijn leerlingen Carl Jung en Sandor Ferenczi. Op weg naar Amerika
kreeg Freud voor het eerst in zijn leven het idee beroemd te worden, toen hij
de schoonmaker van zijn hut zag lezen in een exemplaar van zijn werkje De
Psychopathologie van het Dagelijks Leven (handelend over de diepere betekenis van schijnbare toevalligheden).

Freud werd afgehaald door Abraham Brill, die enige van zijn teksten in
het Engels had vertaald. Brill leidde hem rond door Central Park, Chinatown en
de Joodse wijk in de Lower East Side, waarna de dag werd besloten in Coney
Island, dat Freud omschreef als een ‘opgeblazen versie van het Prater’. Twee
dagen later bezocht hij voor het eerst een bioscoop, waar hij een cowboyfilm
zag die hem maar weinig kon bekoren. Het waren de eerste van vele uit Freuds
mond opgetekende zure opmerkingen over Amerika. Zo zou de slechte Amerikaanse
keuken verantwoordelijk zijn voor de maagproblemen die hem gedurende zijn
bezoek kwelden. Zijn eveneens opspelende prostaat schoof hij af op de
belabberde Amerikaanse hotelarchitectuur: ‘Eerst drijven ze je door kilometers
lange gangen en trappen, om uiteindelijk in de kelder te belanden, waar een
marmeren paleis op je wacht – precies op tijd.’ Nog jaren later zou Freud
allerhande fysieke ongemakken verklaren uit zijn bezoek aan Amerika. Bij
minstens een gelegenheid beweerde hij zelfs dat zijn handschrift er sindsdien
op achteruit was gegaan.

In werkelijkheid had Freud veel aan Amerika te danken. Nadat hij op 4
september via Boston naar Worcester was gereisd, werd hij warm onthaald door
een groot aantal befaamde Amerikaanse wetenschappers, waaronder de neuroloog
James Putnam en de filosoof William James. Voor zijn nieuwsgierige publiek zette
Freud vervolgens in vijf kristalheldere voordrachten de pijlers van de
psychoanalyse uiteen: vrije associatie, versprekingen, droominterpretatie,
wensverdringing en de daaruit voortvloeiende neuroses. ‘Ik was destijds pas
drieënvijftig, ik voelde me jeugdig en gezond, het korte verblijf in de Nieuwe
Wereld had mijn zelfrespect goed gedaan’, verklaarde Freud zijn luciditeit in Een
Autobiografische Studie (1924).
‘Het moment dat ik in Worcester het katheder beklom, leek de verwerkelijking
van een ongeloofwaardige dagdroom. De psychoanalyse was dus geen waandenkbeeld
meer. Ze was een waardevol onderdeel van de werkelijkheid geworden.’ Toen Freud
na afloop een eredoctoraat kreeg – het enige dat Freud ooit ontving – was hij
zichtbaar geroerd. ‘Dit is de eerste officiële erkenning van ons werk’,
vertelde hij de lokale pers.

Freuds enthousiasme ten spijt, werden de voordrachten in werkelijkheid
nogal gemengd ontvangen. Een stille getuige hiervan is de in The
Worcester Telegram afgedrukte
foto van Freuds nogal confuus kijkende publiek (het onderschrift luidt: Men with
Bulging Brains Have Time for Occasional Smiles). Ronduit verketterd werd hij in de vakpers,
bijvoorbeeld door de rector van de universiteit van Toronto: ‘De leek kan niet
anders dan concluderen dat de heer Freud een voorstander is van vrije liefde,
de verwijdering van alle remmingen, en een terugval naar het barbarisme.’

Freud sloeg terug door de Amerikaanse cultuur zijn hele verdere leven
als oppervlakkig, pompeus en preuts te bestempelen. Freuds enige waarderende
woorden over Amerika wijdde hij aan Niagara Falls, dat groter en
indrukwekkender was dan Freud had verwacht. Jammer alleen dat de gids tijdens
een rondleiding langs de waterval tegen Freuds reisgezelschap zei: ‘Laat de
oude knakker maar voorgaan’. Nog helemaal aan het begin van zijn carrière voer
Freud op 21 september terug naar Europa. Amerika – dat momenteel meer
psychoanalitici huisvest dan waar ook ter wereld – zou hij nooit weerzien.

Michiel Louter

Sigmund Freud (1856-1939) was de
grondlegger van de psychoanalyse, welke hij vastlegde in onder meer Over Dromen (1901), Het Ego en het Es (1923)
en Het onbehagen in de cultuur
(1930).