1 januari 1863

Slaap kon je het niet noemen. Misschien was hij even weggedoezeld maar voor Abraham Lincoln begon 1863 even rusteloos en vermoeid als 1862 was geëindigd. Hij was altijd al een slechte slaper en de burgeroorlog had het er niet beter op gemaakt. Integendeel, als Lincoln al sliep dan werd hij gekweld door inktzwarte dromen, nachtmerries soms.

Deze nacht had iets anders hem uit de slaap gehouden. Lincoln kon de Emancipatie Verklaring, het document dat hij vandaag zou ondertekenen, niet goed uit zijn hoofd zetten. Hij had niet de illusie dat één handtekening een einde kon maken aan de dagelijkse nachtmerrie van gebroken botten, bloed en broederstrijd. Hij kon alleen maar hopen dat hij dat einde dichterbij kon brengen. Het was tijd om de oorlog naar een hoger plan te tillen, een strijd om meer dan het behoud van de Unie. Vanaf vandaag ging het om een fundamentele verandering. Nog kon Amerika zich heropichten als een nieuwe natie, een feniks die zijn hoge pretenties zou waarmaken, die de prijs van deze oorlog aanvaardbaar maakte.

Bijna negentig jaar tevoren had Amerika zijn onafhankelijkheid bevochten, in een sfeer van hoop en ambitie. Nu was het tijd om de losse einden die toen waren blijven liggen en die tot deze oorlog hadden geleid, aan elkaar te knopen. Het was tijd om van de Verenigde Staten één natie te maken, een voorbeeld voor de wereld, een toonbeeld van vrijheid en burgerschap. Het zat al in Lincolns hoofd maar hij zou het pas later dat jaar in Gettysburg uitspreken, na alweer een veldslag met tienduizenden doden: uit al deze ellende kon ‘een nieuwe geboorte van vrijheid’ voortkomen om te bewijzen dat ‘bestuur van de mensen, door de mensen, voor de mensen, niet van de aardbodem zal verdwijnen.’

Een gelovig man was Lincoln niet, althans niet op de traditionele manier. Maar hij was pragmatisch en als hij dacht dat het hielp, dan zou hij zelfs bidden voor een einde van de oorlog. Bidden tot een god die beide kanten aan hun zijde waanden. Bidden voor een verenigd Amerika. Hij was tot bijna alles bereid. Alle slaven vrijlaten, als dat zou helpen. Sommige slaven als dat nodig was. Geen enkele slaaf als dat eenheid bracht. Hij kon alleen maar hopen dat dít plan zou werken, het vrij maken van de slaven in de opstandige staten. Hij zou er zelfs voor bidden.

Dat speelde allemaal door zijn hoofd toen Lincoln nog voor zonsopgang door het Witte Huis scharrelde, de woorden wegend van misschien wel de belangrijkste beslissing in zijn presidentschap. Het eerste licht kroop aarzelend over de Amerikaanse hoofdstad, zette de half afgebouwde obelisk van George Washington als een gebroken silhouet tegen de grijze hemel. Lincoln staalde zich voor een zware dag. Hij wist dat hem een langdurige nieuwjaarsreceptie wachtte, een verplicht nummer. Hij zag er niet naar uit maar maakte er zich geen zorgen over. Dat was het terrein van Mary. Van nature neigend tot hysterie, was Mary Lincoln op dit soort dagen meestal niet te genieten hoewel hij altijd op haar kon rekenen als gastvrouw. Maar sinds de dood van Willie, een paar maanden geleden, was Mary ook op dat terrein een onzekere factor geworden. Zelf voelde Lincoln nog dagelijks het drama van Willie’s ziekte, de onmacht toen ze hem zagen wegslippen, maar zijn persoonlijk leed viel in het niet bij de verschrikkingen van de oorlog.

Diep in gedachten, zonder zich ertoe te zetten, bereikte Lincoln zijn werkkamer in het oostelijk deel van het Witte Huis. Zijn kantoor als advocaat in Springfield was kaler geweest, en een stuk kleiner, maar net zo rommelig. Van de lange eikenhouten tafel vol opgerolde landkaarten, kranten, brieven en militaire orders, pakte Lincoln het document dat hem zo bezig hield. Hij ging er nog eens goed doorheen en las de tekst hardop, zoals hij zo vaak deed.

De Emancipatie Verklaring was zijn belangrijkste besluit. De burgeroorlog, ‘Mr. Lincoln’s war’ volgens sommigen, ging zijn derde jaar in, zonder uitzicht op een spoedig einde. Misschien was het niet zíjn oorlog, maar hij was wel een oorlogspresident geweest, vanaf de eerste dag dat hij voet zette in het Witte Huis. Feitelijk was de oorlog al begonnen met Lincolns verkiezing, op 6 november 1860. Lincoln had nog niets gezegd, nog niets gedaan, was nog niet eens geïnaugureerd als president, toen South Carolina zich in december 1860 had afgescheiden. Andere staten volgden later in december en in januari. Op 12 april 1861, ruim een maand na zijn inauguratie, toen Lincoln tegen beter weten in nog hoopte de eenheid te kunnen redden, waren de eerste schoten gevallen. Het einde van een verenigd Amerika leek nabij.

Vandaag, halverwege die oorlog en halverwege zijn eerste termijn als president, zou Lincoln met één pennenstreek de zwarte slaven in het rebellerende Zuiden de vrijheid geven. Vier maanden geleden had hij deze stap aangekondigd, de opstandige staten ruimschoots de tijd gevend zich te bedenken, het Noorden motiverend om door te vechten. Lincoln had benadrukt dat het hier ging om een oorlogsmaatregel, bedoeld om de strijd van het afgescheiden Zuiden nog moeilijker en nog kostbaarder te maken. Hij was niet van mening veranderd over de vraag of hij het grondwettelijk recht had om iets aan de slavernij te doen. Dat recht had hij niet. Maar als president van een land in oorlog kon hij dit besluit nemen als het hielp om de rebellie te beëindigen. Lang had Lincoln geaarzeld. Hij wilde de oorlog niet over slavernij laten gaan maar over de Unie, maar hij wist nu dat hij beide moest koppelen.

Lincoln vouwde zijn lange lichaam achter zijn bureau, wijzigde een paar details in de tekst en liet de Verklaring door een loopjongen naar het State Department brengen. In de negentiende eeuw was dat niet slechts het ministerie van Buitenlandse Zaken maar letterlijk het ministerie van Staatszaken, verantwoordelijk voor veel meer dan alleen het buitenland, bijvoorbeeld ook de totstandkoming van de wetten en regels. Minister William Seward was dan ook een van de machtigste leden van Lincolns regering. Als uitgesproken anti-slavernij politicus had Seward in 1860 de strijd om de Republikeinse nominatie verloren van de meer gematigde Lincoln. De president had zijn tegenstander in de regering opgenomen en na aanvankelijke pogingen om als een soort premier de nieuwe president te overvleugelen, had Seward zich neergelegd bij de superioriteit van de politicus Lincoln. Ze waren politieke vrienden geworden.

In die tijd was het niet gebruikelijk om op Nieuwjaarsdag of Kerstmis en andere feestdagen vrijaf te nemen en op het departement redigeerde men de tekst die Lincoln had gestuurd in de vorm die nodig was voor een Executive Order, een ambtshalve besluit. In de tussentijd ontving Lincoln generaal Ambrose Burnside, de bevelhebber van het noordelijke leger. De voortgang van de oorlog, of beter gezegd, het gebrek aan voortgang, en de mate waarin het land de lasten daarvan nog kon en wilde dragen, bezorgden Lincoln dagelijks hartzeer en hoofdpijn.

De afgelopen maanden waren teleurstellend geweest. In september had een overwinning bij Antietam een einde gemaakt aan de lange reeks tegenslagen voor het Noorden. Eindelijk leek de zon door te breken. Het gaf de president de gelegenheid om deze Verklaring aan te kondigen zonder dat het een wanhoopsdaad leek, maar daarna was het optimisme weer weggesijpeld. Nog maar twee weken geleden had Burnside een pijnlijke nederlaag geleden bij Fredericksburg, waar hij bijna 13.000 man verloor in een onverstandige en hopeloze aanval op ingegraven zuiderlingen. Vandaag kwam Burnside een nieuw plan verdedigen. Lincoln had er zijn twijfels over maar zei dat niet. Hij hield Burnside voor dat verscheidene divisiecommandanten nu al bezwaar hadden aangetekend, dezelfde officieren die in Fredericksburg hun commandant vergeefs hadden gesmeekt om de aanval te stoppen. Burnside leek verrast en bood aan om te op te stappen. Hij wilde niet blijven als zijn officieren het vertrouwen in hem hadden verloren. Lincoln praatte hem daaruit. Nu nog niet. Vandaag kon de president een militaire crisis niet gebruiken, al zou hij Burnside drie weken later wel degelijk vervangen, nog steeds zoekend naar een generaal die voor hem de oorlog kon winnen.

Vlak voor elf uur kwam minister Seward binnen met de officiële Verklaring. Altijd de nauwkeurige jurist ging Lincoln er nog eens doorheen. Net voordat hij zijn handtekening wilde zetten, zag de president een technisch probleem in de manier waarop de Verklaring was opgesteld. Opnieuw ging een loopjongen richting State Department. Dat betekende uitstel tot de middag want om elf uur begon Lincolns Nieuwjaarsreceptie. De historische handtekening moest wachten, die paar uur extra maakten nu ook niet meer uit.

Het eerste deel van de receptie was bestemd voor officieel Washington: diplomaten, rechters, hoge officieren, politici. Om twaalf uur vertrokken de ministers naar hun departementen voor hun eigen ontvangsten en zwaaiden de deuren van het Witte Huis open voor iedereen die de president een goed nieuwjaar wilde wensen. De mensen die al uren hadden staan wachten, stroomden binnen, duwend en wurmend. De journalist Noah Brooks haalde opgelucht adem toen hij eindelijk de Blue Room bereikte waar de menigte zich in een enkele rij voegde. Hij was bijna bij de president, zag hem al staan. Brooks had Lincoln voor het eerst ontmoet in 1856, tijdens de presidentscampagne van John Frémont. Ze waren bevriend geraakt en nadat Brooks eind 1862 in Washington correspondent was geworden voor kranten in Californië, hadden ze hun band vernieuwd. Al eerder had Brooks opgemerkt hoe Lincoln was veranderd. ‘Zijn haar is grijs, hij loopt stokkend, zijn gelaat is grauw, en er hangt een verzonken, dode blik in zijn grote, diepliggende ogen,’ schreef de journalist. Tegelijkertijd zag hij de Lincoln die hij kende in diens contact met gewone mensen. De president begroette zijn gasten met een glimlach en een vriendelijk woord, beide oprecht. Lincoln was er kien op om van zijn ‘People’s Levee’ een succes te maken, hij wilde niet geïsoleerd raken, wilde contact houden met de mensen die hij vertegenwoordigde. Belangrijker nog, hij genoot ervan. Dat gold deze keer niet voor Mary Lincoln. Zij hield het niet lang uit in de ontvangstrij, ook al waren dit soort officiële gelegenheden meestal balsem voor haar ego. Sinds Willie’s dood in februari hielp niets meer. Mary liep op haar tandvlees.

Om twee uur kon Lincoln eindelijk de receptie afsluiten. Hij liep naar zijn kantoor waar minister Seward hem de gecorrigeerde Verklaring overhandigde. Lincoln rolde het document voor zich uit, pakte een pen, doopte hem in de inktpot en aarzelde. Zijn hand trilde. Het waren niet de zenuwen vanwege het historische moment, maar drie uur handen schudden waren zelfs voor zijn gespierde armen en sterke handen te veel van het goede. Hij legde de pen neer. Lincoln wilde niet dat iemand ooit kon denken dat een beverige handtekening aangaf dat hij had geaarzeld. Hij wachtte nog een moment, pakte de pen en zette langzaam en zorgvuldig zijn naam onder de Verklaring. Minister Seward voegde er zijn naam aan toe en nam het document mee naar zijn ministerie. Daar kwam er het grootzegel van de Verenigde Staten op te staan, waarna kopieën werden rondgestuurd aan de pers.

De Verklaring was zorgvuldig geformuleerd, een juridisch document dat de gratie ontbeerde van Lincolns grote toespraken. De historicus Richard Hofstadter, geen bewonderaar van Lincoln, zou later schrijven dat het de grandeur had ‘van een vrachtbrief’. Lincoln zou er zijn schouders over hebben opgehaald. Hij maalde niet om de kwaliteit van de tekst. Soms maakte je een statement, soms maakte je geschiedenis. De woorden in de Emancipatie Verklaring moesten gewoon hun werk doen. Ze hoefden niet te begeesteren. Dat moest het resultaat doen.

Vorige zomer had Lincoln zijn regering voor het eerst verteld wat hij van plan was. Zijn ministers wisten dat Lincoln zijn besluit al had genomen en dat ze, zoals zo vaak, alleen maar op de hoogte werden gesteld. De president waarvan ze hadden gedacht dat hij zwak was en zonder focus, bleek steeds opmerkelijk vastbesloten en eigenzinnig. Wat Lincoln wilde, dat gebeurde. Ze probeerden hem niet op andere gedachten te brengen maar wel nam Lincoln het advies over om de aankondiging uit te stellen tot na een grote overwinning. De Emancipatie Verklaring moest niet kunnen worden uitgelegd als een wanhoopsdaad.

De politicus in Lincoln wist dat de timing belangrijk was. Als hij te vroeg slavernij tot inzet maakte, zou hij zijn eigen burgers van zich vervreemden. Wachtte hij te lang dan liep Lincoln het risico dat Europese landen het Zuiden zouden erkennen. Dit was het moment. De oorlog duurde al veel te lang, een omslag in het sentiment was hoog nodig. Door de slaven in opstandig gebied te bevrijden maakte hij slavernij onderdeel van de strijd. Het voortbestaan van de Unie en het einde van de slavernij waren nu onlosmakelijk verbonden. Zowel de timing als de constructie waren typisch Lincoln: een politicus op de top van zijn kunnen.

 

Elders in het land, in het Noorden tenminste, wachtte men ongeduldig op bericht uit Washington. Er bestond enig wantrouwen: zou de president niet op het laatste moment nog afzien van deze revolutionaire daad? Lincoln was toch nooit een echte abolitionist geweest? In Tremont Temple in Boston, een kerk van zwarte Baptisten, hielden zo’n drieduizend mensen al de hele dag een wake. Onder hen de zwarte leider Frederick Douglass, de eerste zwarte die ooit in het Witte Huis was ontvangen. Douglass waardeerde de president maar kon enkel het hoofd schudden bij Lincolns ideeën om zwarten naar Afrika te sturen. Alsof dat een oplossing was. Douglass rekende zich tot de sceptici.

In de Music Hall, een paar blokken verderop, had zich een groep blanke prominenten verzameld, onder wie de schrijvers Henry Wadsworth Longfellow, Ralph Waldo Emerson, Harriet Beecher Stowe en Oliver Wendell Holmes. Toen er ’s avonds nog steeds geen bericht was, viel een sombere stemming over de aanwezigen in beide bijeenkomsten. Geruchten namen de wildste vormen aan. Eindelijk, rond tien uur, kwam een man aanrennen: ‘Het komt eraan. Het staat op de telegraaf.’ De menigte barstte los in gejubel en geschreeuw, tranen vloeiden. Het feest ging de hele nacht door.

In Washington verzamelde zich die avond een grote groep burgers bij het Witte Huis om de president te eren. Lincoln kwam naar het raam en boog in stilte. Woorden waren overbodig. De mensen in Washington, in Boston en elders in het Noorden maar misschien nog wel veel sterker in het opstandige Zuiden wisten dat hier geschiedenis was gemaakt. Tot dan toe had de federale overheid de bestaande slavernij altijd beschermd en nu brak Lincoln daarmee.

Nu betaalde het Zuiden de prijs voor zijn rebellie. Onder de vlag van de oorlog nam Lincoln de eerste stap die zou leiden tot een grondwettelijk amendement om slavernij te beëindigen. De slavocratie, zoals de abolitionisten het Zuiden graag noemden, zou nooit meer de Amerikaanse politiek in de houdgreep kunnen nemen. Lincoln zelf had geen bevestiging nodig van de historische waarde van deze dag. In zijn jaarlijkse boodschap had hij in december het Congres al voorgehouden: ‘Medeburgers, we kunnen niet aan de geschiedenis ontsnappen.’

De ondertekening van de Emancipatie Verklaring is niet zozeer een keerpunt als wel een scharnier in het presidentschap van Abraham Lincoln. Er komt een groot aantal lijnen in Lincolns leven samen, tegelijk vertrekt er een groot aantal lijnen. Het was een scharnier in Lincolns eigen emancipatie, als je het zo mag noemen. Tot dan toe had hij misschien nog niet goed gezien hoe het verder moest met Amerika, hoe je van de slavernij afkwam, nu stond hem dat helder voor de geest. Al moest de oorlog nog wel gewonnen worden, al moest hij nog wel de ontmoedigde burgers meeslepen tot het bittere einde.

De Burgeroorlog met zijn ruim 600.000 doden, de broederstrijd tussen Noord en Zuid, is de belangrijkste gebeurtenis in de geschiedenis van de Verenigde Staten. Alles had anders uit kunnen pakken als de Burgeroorlog niet was gevochten of als hij anders was afgelopen. Dat het liep zoals het liep is vooral te danken of te wijten aan Abraham Lincoln. De zestiende president wordt vereenzelvigd met die oorlog, met alle aspecten ervan, goed, slecht en onbestemd. De volkse prairie advocaat, geboren aan de rand van het toenmalige Amerika, prominent in Illinois, onbekend daarbuiten en zonder veel ervaring in bestuur of management, bleek cruciaal om Amerika van zichzelf te redden.

Als Abraham Lincoln vrijwel unaniem de belangrijkste Amerikaanse president wordt geacht, hoogstens geëvenaard door George Washington, dan is dat omdat hij meer dan wie dan ook verantwoordelijk is voor de Verenigde Staten zoals we het kennen: een eenheidsstaat van kust tot kust op basis van de waarden in de Onafhankelijkheidsverklaring. Het had heel goed anders kunnen lopen. Het Noord Amerikaanse continent had ook kunnen bestaan uit meerdere landen, met alle potentieel voor de conflicten die Europa eeuwenlang teisterden. President Lincoln zorgde ervoor dat dat niet gebeurde.