Als beeld kun je het te ver oprekken maar het is zo gek nog niet om het einde van twee jaar Donald Trump, halfweg zijn ambtstermijn, te kenschetsen als ‘season finale’. Voor Trump is zijn presidentschap een reality show en op de valreep werden we getrakteerd op een stortvloed aan ontwikkelingen die ons aan de buis gekluisterd houden. De hoofdpersoon doet zich gelden.

Ministers worden weggestuurd, stappen op of blijken corrupt. Een machtsgeile super-opportunist vervangt de chefstaf. Twee langjarige oorlogen worden afgeblazen, de centrale bank ligt onder vuur, de beurs duikelt en de loopjongens van de president verdwijnen in de gevangenis. De furieuze hoofdrolspeler foetert op iedereen. Hij ziet overal verraders en samenzweringen, omringt zich met hielenlikkers en laat zich influisteren door buitenlandse potentaten. Roeptoeterende mediatypes halen hem over de overheid op slot te gooien. Trumps ‘liefdadigheidsorganisatie’ blijkt zo corrupt als je kon verwachten, betalingen aan dames zijn illegaal en op de achtergrond figureert een onderzoeker die volgend seizoen wel eens een hoofdrol op kan eisen. Succes verzekerd: een omstreden hoofdpersoon met een act die iedereen gevangen houdt.

Zetten we een stapje terug dan zien we niet een goed gescripte show maar chaos. Wat heet chaos, het is veel erger. Hier is sprake van radicale destructie, sloopwerk. Je zou kunnen zeggen dat dit Trumps grootste succes is. Uiteindelijk is zijn enige doelstelling om nadrukkelijk aanwezig te zijn, altijd het middelpunt van belangstelling. Dat is gelukt. Hij heeft de Amerikaanse samenleving behoorlijk op zijn kop gezet, zijn partij overgenomen, de Amerikaanse reputatie in de wereld ondermijnd. Op een enkele uitzondering na (minister Mattis en VN-ambassadeur Nikki Haley) is iedereen die met Trump omging dat slecht bekomen. Hij ontslaat per tweet of laat anderen de boodschap overbrengen, maar altijd geeft hij een trap na. Moeiteloos ziet hij zichzelf als centrum van de wereld.

Niet iedereen vindt het een groot probleem maar de ondermijning en uitholling van de statuur van het presidentschap is diep verontrustend. Trumps kiezers en zijn partij accepteren gedrag dat blijvende schade oplevert aan het Amerikaanse presidentschap. Hij is onbeschoft, impulsief en gespeend van enige gratie. Hij liegt vaker dan dat hij de waarheid spreekt en heeft geen moreel kompas. Hij tweet elke onzin die de kabeltelevisie in zijn hoofd plant. In een heel aparte categorie valt de legitimering die Trump heeft verschaft aan racisten, neonazi’s, white supremacy activisten en antisemieten. Hij ondermijnt het presidentschap. Er was een tijd dat alle Amerikanen de president als hun leider accepteerden, ongeacht diens partij. Dat was ook altijd de doelstelling van presidenten. Voor het eerst een president die ronduit lak heeft aan minstens de helft van zijn landgenoten.

Structureel schadelijk is de averij aan de Amerikaanse democratie. Een president die de rechtelijke macht besmeurt, die onafhankelijke media zwart maakt en fysiek bedreigt, het ministerie van justitie als persoonlijk advocatenkantoor ziet, het leger inzet als onderdeel van zijn verkiezingscampagne, zijn tegenstander wil opsluiten, de CIA afvalt en de FBI verdacht maakt: Donald Trump is een kwaadaardige kanker voor de belangrijkste democratie van de wereld.

Kijken we naar Trumps binnenlandse politiek dan is de oogst op zijn best gemengd, op zijn slechtst desastreus. De economie draait nog steeds goed, al realiseert iedereen zich dat de stimulus van de belastingverlaging voor ondernemingen nu is uitgewerkt. Stimuleren op een verkeerd moment leidt tot oververhitting, de krapte op de arbeidsmarkt wordt problematisch en dat was de reden dat de Federal Reserve aan de rem heeft getrokken. De beurs loopt vooruit op slecht nieuws en reageert op chaotisch en paniekerig gedrag van de regering. General Motors liet net zien dat niet Trumps beleid maar gewoon ondernemingsbelangen beslissingen sturen. Onderbelicht maar potentiële brandhaarden zijn de schulden van ondernemingen, opgehoopt in tijden van lage rentes, en een oceaan aan studentenschulden met steeds hogere default percentages omdat opleiding niet per se een goed inkomen oplevert. De techreuzen nodigen uit tot antitrust onderzoeken.

Door de belastingverlagingen is een enorm begrotingstekort ontstaan dat de mogelijkheden voor binnenlands beleid of reacties op een recessie ernstig beperkt. Mede daardoor is er van het beloofde en broodnodige infrastructuurplan niets terecht gekomen. Er wordt onvoldoende geld en aandacht besteed aan de ernstige verslavingscrisis die meer dan zeven miljoen mensen treft en nu jaarlijks 70.000 doden kost (voor perspectief: de hele oorlog in Vietnam kostte ‘slechts’ 60.000 levens). Er is geen onderwijsbeleid. Obamacare is ondermijnd maar bepaald niet vervangen door ‘iets veel beters’ zoals Trump ooit beloofde. Een van de weinige beleidsterreinen waar de polarisatie werd doorbroken was de vorige week aangenomen hervorming van het strafrecht. Het werd bejubeld omdat het zo uniek was.

Ondertussen moeten we niet onderschatten wat Trump en zijn Republikeinse gedogers hebben bereikt in termen van afbraak van de federale overheid. Het volstoppen van de federale overheid met leiders die tegen het beleid van hun departement zijn en lobbyisten van de ondernemersbelangen garandeert een zwakkere overheid dan die hij aantrof. Retrogressie is er een te zwak woord voor. De Republikeinen claimden twee zetels in het Supreme Court (één ervan gestolen van de regering-Obama) en benoemden een enorme hoeveelheid conservatieve rechters op lagere niveaus. Daarmee is de rechtelijke macht aanzienlijk conservatiever dan het land als geheel. De pretentie van onpartijdige rechters wordt niet eens meer volgehouden. Trump had het over ‘Obama-rechters’ als ze hem niet aanstonden en vatte de Kavanaugh-benoeming correct samen met ‘we won’.

De manier waarop president Trump is omgegaan met minister van Defensie Jim Mattis is illustratief voor het buitenlands beleid. Kort samengevat: gebaseerd op de gut feelings én de lang gekoesterde obsessies van de president. Maar dit beleid weerspiegelt ook een veranderde wereld en een veranderd Amerika in die wereld. Onmiskenbaar loopt de 75 jaar oude samenwerking op wereldniveau, gesponsord en gestuurd door Amerika op zijn einde. In alle eerlijkheid: dat is een feit, niet enkel een gevolg van Trumps beleid. Wat ervoor in de plaats moet komen, is een verhaal dat te ingewikkeld is voor deze president. America First is de gemakkelijke uitweg.

De vaststelling dat Amerika weinig te zoeken of te beïnvloeden heeft in het Midden Oosten (althans tegen een aanvaardbare prijs) was al door president Obama gemaakt. Trumps terugtrekken uit Syrië en Afghanistan volgen ironisch genoeg het patroon van zijn bekritiseerde voorganger. Een verschil is dat Obama een visie had over de rol van Iran, terwijl Trump er een economische oorlog mee voert. Daarbij komt dat Trump zich opknoopt aan de relatie met een moorddadig Saoedi Arabië en een fier egocentrisch Israël.

De Atlantische relatie staat onder druk, het meest opmerkelijk verwoord door minister Pompeo die de bondgenoten opriep hun eigen belang te behartigen, net als Amerika, en dat vooral gezamenlijk te doen. Poetin is de lachende derde maar enig zelfbewustzijn van de bondgenoten over hun defensie was niet ongewenst. Het meest doordachte beleid lijkt dat tegenover China. Trumps handelsoorlog heeft als bijkomend effect (mogelijk zo bedoeld) dat president Xi tegen zijn eigen economische en politieke problemen aanloopt. Een confrontatie wordt minder onwaarschijnlijk. Trumps liefde voor de Noord-Koreaanse leider Kim Il Jung staat op een laag pitje, althans van Kims kant.

Welbeschouwd zien we een vrij consistent uitgevoerd America First beleid. Dat mag ons niet bevallen en wellicht is het niet verstandig, maar het is niet onvoorspelbaar. Voor de critici levert het een onverwacht probleem op: ze moeten nu zelf gaan denken in plaats van Amerika volgen. Het gepraat over ‘adults in the room’ was geheimtaal voor: er waren altijd mensen die dachten zoals wij zodat alles bij het oude kon blijven. Paniek volgt als zij verdwijnen. Overigens geldt dit even hard voor de Amerikaanse senatoren – Republikeinen én Democraten – als voor de oude bondgenoten. Met enige ironie kun je hier opmerken dat degenen die altijd bang waren dat de VS zich overal mee bemoeide nu juist degenen zijn die America First bekritiseren. De heiligverklaring van de onvermoeibare interventionist John McCain en aan oud-president George H.W. Bush vertelt veel over de paniek die de buitenlandse politiek elite heeft bevangen.

Het is misleidend om Trump de maat van alles te maken. Hij is meer symptoom. Focus teveel op de man en we missen het echte probleem. Veel verontrustender en al langer gaande is de teloorgang van de Verenigde Staten. Misschien was het onvermijdelijk dat een wereldmacht op leeftijd implodeerde, misschien versterkte het winnen van de Koude Oorlog Amerika’s slechtste impulsen. Kan een land met zoveel binnenlandse problemen, zoveel ongelijkheid en polarisatie, geleid door zoveel talentloze zelfpromotors zichzelf aan de haren omhoog trekken, laat staan de wereld leiden?

Met die vraag in het achterhoofd lijkt het haast frivool terug te keren naar Trumps reality show. Een onthechte, in zijn eigen leugens gelovende president kan ondenkbare schade aanrichten. Een paar maanden geleden werd er danig gespeculeerd over het inroepen van het 25ste amendement om een geschifte president af te zetten. Een opiniestuk gewaagde van de oppositie binnen de regering. Curieus genoeg wordt daarvan niet veel meer gehoord, net nu de hoofdpersoon echt lijkt door te slaan.

‘Ik ben de enige die het kan doen,’ oreerde Trump tijdens zijn verkiezingscampagne. Inmiddels is hij zo vereenzaamd dat hij inderdaad steeds meer alleen staat. Tegelijkertijd barst de man van het zelfvertrouwen, al betreft het vooral de zekerheid van de narcist die zeker weet dat hij des te meer gelijk heeft naarmate iedereen daar anders over denkt. Wat we zeker weten in deze zee van chaos is dat het volgend seizoen opnieuw spannend zal zijn. De season final was opwindend, om het zacht uit te drukken. De hoofdpersoon slaat wild om zich heen. Wordt vervolgd.