John Steinbeck

In 2002 vierde Amerika de honderdste
geboortedag van John Steinbeck, een van de grote twintigste eeuwse Amerikaanse
schrijvers. Bekend werd hij vooral door zijn werk over de jaren dertig, in het
bijzonder The Grapes of Wrath, maar Steinbeck schreef over alle
belangrijke Amerikaanse tijdsperiodes. Altijd toonde hij zich betrokken, soms
geëngageerd, tot hij aan het einde van zijn leven het contact met Amerika had
verloren.

Door Jeroen Ketelaars

Al jaren heeft de grote depressie de
Verenigde Staten in zijn greep als in 1939 The Grapes of Wrath verschijnt,
het epos waarmee John Steinbeck de reputatie zal verwerven van ‘spokesman’ van
een tijdperk. Steinbeck heeft dan al verscheidene boeken gepubliceerd, maar
deze bestseller brengt hem nationale faam. Volgens Steinbeck-biograaf Thomas
Kiernan is het dankzij Grapes  dat het publiek Steinbeck 
gaat zien als een van de meest serieuze Amerikaanse schrijvers.

Ondanks zijn reputatie is Steinbeck niet
altijd zo begaan met het lot van de slachtoffers van de depressie. Pas in 1933,
vier jaar na de beurskrach, merkt Steinbeck zelf wat de effecten van de
depressie zijn op het leven van zijn landgenoten. In dat jaar vindt Steinbecks
eerste vrouw Carol werk bij de California Emergency Relief Administration, waar
zij de ellende van veel Amerikanen direct ervaart. Hoewel Steinbeck zich de
verhalen van zijn vrouw wel aantrekt, is hij bepaald nog niet de geëngageerde
schrijver die hij later zou worden. Sterker, hij voelt zich tamelijk superieur
tegenover veel van zijn landgenoten. Dat hoeft niet te verbazen: Steinbeck is
opgegroeid in een blank, protestants gezin dat behoort tot de elite van de
Salinas Valley, in de buurt van San Francisco. Pas in de jaren dertig gaat hij,
vanwege de verslechterende gezondheid van zijn ouders, zijn middle-class
achtergrond anders bekijken. Dan pas ziet hij de deugden van het ‘burgerlijke’
leven dat zijn ouders hebben geleid. Langzaam aan groeit Steinbecks sympathie  voor de slecht betaalde werklui, de
werklozen, de daklozen en de hongerigen.

Maar ondanks dit ontluikende engagement slaat
Steinbeck nooit helemaal naar de linkerkant door, zoals menig tijdgenoot (zie
Jack London, Amerika 9901). Hij mag de negatieve kanten van het kapitalisme
zien, het communisme is voor hem geen wenselijk alternatief. Steinbeck vindt de ambities van de communisten ‘as empty as those of the
enemy’. In
zekere zin bevindt de schrijver zich tussen twee vuren. Dit blijkt duidelijk in
de roman In Dubious Battle, gepubliceerd in 1936. In dit boek (net als
in het korte verhaal The Raid) toont Steinbeck de negatieve kanten van
het communisme, waaronder de (vrijheids)beperkingen die het individu opgelegd
krijgt en de dictatoriale aard van de communistische organisatie.

 Schuldigen aan de malaise

In 1937 verschijnt de roman Of Mice and
Men
. Hoewel ook dit werk zich afspeelt tijdens de depressie en de
hoofdpersonen net als In Dubious Battle tot de arbeidersklasse behoren,
verschillen de twee werken veel van elkaar. In Of Mice and Men ligt de
nadruk meer op de persoonlijke relatie tussen Lenny en George, de hoofdpersonen
van het boek, en is de roman veel minder nadrukkelijk een ‘depressie-roman’.

Na de verschijning van Of Mice and Men
accepteert Steinbeck een opdracht om voor de San Francisco News een
serie artikelen te schrijven over de situatie van de arbeiders in Californië.
Nu ziet Steinbeck met eigen ogen hoe slecht het de mensen vergaat en hij heeft
geen moeite de grote boeren en landeigenaren als schuldigen aan te wijzen voor
de malaise.

Ondanks zijn verontwaardiging waakt Steinbeck
ervoor zijn artikelen hem niet in de hoek duwen van de communistische fanatici
die hij in In Dubious Battle juist had aangepakt. Dit doet hij door zijn
verslagen als droge ooggetuigeverslagen te schrijven, hopend dat de naakte
feiten genoeg verontwaardiging teweeg zullen brengen.

 Meevoelen
met de gewone man

Rond deze tijd brengt Steinbeck samen met
zijn vrouw een bezoek aan Rusland. Voor zover hij nog sympathie had voor het
communisme, dan is die nu wel verdwenen. Het leven in de Sovjet-Unie is grauw
en hopeloos en Steinbeck heeft geen moeite de overeenkomsten te zien tussen het
leven van de Russen en dat van de slachtoffers van de depressie in zijn eigen
land. Hij besluit een roman te schrijven waarmee hij de Amerikanen wil laten
zien dat de manier waarop een groot deel van hun landgenoten wordt
behandeld  weinig verschilt met de
manier waarop de Russen in de Sovjet-Unie moeten leven. De roman krijgt de intrigerende
titel The Grapes of Wrath.

Steinbecks klassieke roman verschijnt in
maart 1939 en wordt een groot succes. Zelfs president Franklin D. Roosevelt
laat zich in lovende bewoordingen uit over het boek. Hoewel The Grapes of
Wrath
pas aan het einde van de grote depressie verschijnt, is Amerika de
crisis nog lang niet te boven. De New Deal is weliswaar in volle gang, maar in
1939 telt het land nog steeds miljoenen werklozen.

Steinbecks boek is meer dan een fictief
verhaal over de familie Joad. Verhalende hoofdstukken worden afgewisseld met
informatieve, documenterende hoofdstukken die het verhaal van de Joads in een
nationaal perspectief plaatsen. De Joads trekken van Oklahoma naar Californië
in de hoop daar een betere toekomst op te bouwen. De zogenaamde ‘interchapters’
vervullen dezelfde functie als de foto’s van bijvoorbeeld Dorothea Lange en
Walker Evans, fotografen die door de regering Roosevelt op pad zijn gestuurd om
de toestand van het land te documenteren.

Duidelijk is dat Steinbeck de schuld van de
malaise van de jaren dertig grotendeels wijt aan de grote ondernemingen, die
vaak grootgrondbezitters zijn, en aan de banken en andere instellingen. Zonder
iets of iemand te ontzien, drijven zij de arbeiders en de kleine boeren, zoals
de Joads, van hun land – de armoede en de ellende in.

Hoewel Steinbeck meevoelt met ‘de gewone
man’, hemelt hij hem ook niet op. Hij keurt de manier waarop mensen als de
Joads worden behandeld af, maar maakt van hen geen helden. Steinbeck beschrijft
de Joads zoals ze zijn.

Hun doorzettingsvermogen en hun wil om te
overleven is bewonderenswaardig maar zij hebben hun negatieve kanten. Zo zijn
de Joads allesbehalve ambitieus en loopt Connie, de enige figuur die wat
energie toont, tegen een muur van onbegrip. Bovendien neigen de Joads nogal
gemakkelijk tot geweld en hebben ze geen enkele behoefte om hun bekrompen
gedachtenwereld uit te breiden. Het schrijnende beeld van de wanhopige jaren
dertig in The Grapes of Wrath draagt bij aan het publieke besef dat er
iets gedaan moet worden om dit soort omstandigheden te voorkomen. Het boek
krijgt in 1939 de Pulitzer Prize en wordt in 1940 verfilmd.

Pattriotisch progagandist

Na de publicatie van The Grapes of Wrath
breekt er een nieuwe periode aan, voor Steinbeck én voor de Verenigde Staten.
De volgende catastrofe dient zich aan, in de vorm van de Tweede Wereldoorlog.
Net als de depressie krijgt ook deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis een
plaats in Steinbecks werk.

First lady Eleanor Roosevelt toont
zich erg onder de indruk van The Grapes of Wrath waarna Steinbeck haar een
brief schrijft om te bedanken voor haar aanprijzing van zijn boek. Hierop wordt
hij uitgenodigd op het Witte Huis. Tijdens dit bezoek aan de Roosevelts maakt
Steinbeck zijn zorgen kenbaar over de situatie in Europa. Hij vindt dat de
Verenigde Staten een propagandamachine op poten moeten zetten met als doel de
bevolking op de hoogte te brengen van de gevaren van de Nazi’s.

De
president luistert beleefd, maar volgt Steinbecks adviezen niet. De schrijver
is echter vastbesloten zijn steentje bij te dragen aan de geallieerde zaak. Als
de regering vlak voor de aanval op Pearl Harbor alsnog besluit een
propagandamachine op te zetten, verkast Steinbeck naar Washington D.C. om deze
organisatie, Foreign Information Service genaamd, mee op te bouwen.

Bovendien schrijft hij uit politieke en
patriottische motieven The Moon is Down, een roman over de bezetting van
een niet nader genoemd Noord Europees land. Al wordt de bezetter niet met naam
genoemd, het is duidelijk dat Steinbeck de Duitsers bedoelt. Steinbeck is schrijver
genoeg om de bezetters niet neer te zetten als karikaturen. Om de woorden van
Donald Coers te gebruiken, ‘there are no heel-licking Huns, no depraved,
monocled intellectuals, no thundering sieg heils’. Dit subtiele portret
van een vijandige bezetter wordt Steinbeck echter niet door iedereen in dank
afgenomen. Desalniettemin verkoopt het boek goed, vooral in Europa. Zijn inzet
levert Steinbeck na de oorlog een lintje op van de koning van Noorwegen.

Hommage
aan de krijgsmacht

Tijdens de oorlog werkt Steinbeck ook als
correspondent voor de New York Herald Tribune en samen met fotograaf
John Swope reist hij een maand lang langs Amerikaanse vliegbases om materiaal
te verzamelen voor een filmscript dat de kwaliteiten van het United States Air
Corps moet tonen. Bovendien zou het script gebruikt worden om het Congres tot
meer steun aan het War Department te bewegen. Het werk verschijnt in 1942 in
boekvorm onder de titel Bombs Away – The Story of a Bomber Team. Van de
kritiek die Steinbeck tijdens de depressie had geuit op de Verenigde Staten is
nu niets meer merkbaar. Het van patriottisme vervulde Bombs Away
is niet enkel een hommage aan  de
luchtmacht, maar aan de gehele krijgsmacht van de Verenigde Staten.

Eén keer komt Steinbeck tijdens zijn werk als
oorlogscorrespondent komt Steinbeck in een benarde situatie, wanneer hij in
1943 in Italië ternauwernood een Duitse aanval overleeft. Voor zover Steinbeck
een heroïsche kijk had op de oorlog, is hij die nu wel kwijt, net als zijn wens
om de geallieerden aan het front bij te staan. Hij heeft genoeg meegemaakt en
wil de verschrikkingen van de oorlog achter zich laten. Zijn volgende roman, Cannery
Row,
verschijnt in 1945 en speelt zich af
aan de waterkant van Monterey, een vredig plaatsje in Californië. De hoofdpersonen,
Mack en zijn kameraden, zijn vrij van zorgen en stress. Uit niets blijkt dat
elders in de wereld oorlog gevoerd wordt.

Reputatie als politiek kenner

In de zomer van 1947 gaat Steinbeck, samen
met fotograaf Robert Capa, naar Rusland voor een serie artikelen voor de New
York Herald Tribune
. De krantenartikelen verschijnen in 1949 in boekvorm
met als titel A Russian Journal. Hoewel het boek zeker niet enkel een
negatieve beschrijving is, bevat het genoeg passages waar Ruslands
achtergestelde positie uit naar voren komt. Het stroperige bureaucratische
systeem functioneert slecht, de mensen ogen somber en vermoeid, veel mannen
dragen hun uniform bij gebrek aan andere kleren en Steinbeck ‘could see no
creative thing’, zoals hij in een van zijn brieven schrijft. Afgezien van deze
negatieve aspecten, bevat het boek ook interessante uitwisselingen van
Russische en Amerikaanse ideeën en standpunten, zij het dat critici zijn
uiteenzettingen wat simpel en naïef vinden. Niettemin levert A Russian
Journal
Steinbeck de reputatie op van politiek kenner.

Bijbelse
thema’s

In de jaren na A Russian Journal
krijgt Steinbeck een aantal persoonlijke problemen te verwerken. Zijn
echtscheiding, het overlijden van zijn goede vriend en mentor Ed Ricketts, een
verblijf in het ziekenhuis en toenemende twijfels over zijn capaciteiten als
schrijver bemoeilijken het werken aan zijn volgende boek, East of Eden.
Het in 1952 verschijnende boek verhaalt over tijdloze thema’s zoals de strijd
tussen goed en kwaad en de kracht van het individu. East of Eden is een
episch verhaal over de Trask en de Hamilton families en beslaat de periode van
de Burgeroorlog tot aan de Eerste Wereldoorlog. Zoals de titel al aangeeft,
bedient Steinbeck zich van een aantal bijbelse thema’s. Dit had hij eerder in
onder meer The Grapes of Wrath ook al gedaan en zou hij later nog doen,
zoals in The Winter of Our Discontent.

In zekere zin vormt East of Eden, net
als Cannery Row, een verzet tegen het materialisme en het benauwende
klimaat van de naoorlogse jaren. Uit het boek spreekt Steinbecks angst voor het
verdwijnen van de individuele, creatieve geest, zoals hij dat in Rusland ook
had ervaren. Steinbeck lijkt zijn intenties uit te leggen wanneer hij schrijft
dat hij zal vechten voor ‘the freedom of the mind to take any direction it
wishes, undirected. And this I must fight against: any idea,
religion, or government which limits or destroys the individual. This is what I
am and what I am about’. In
feite toont Steinbeck zich met East of Eden net zo sociaal bewogen als
hij in de dertiger jaren met The Grapes of Wrath en In Dubious Battle
had gedaan. 

Ontevreden over Amerika

Aan het einde van de jaren vijftig schrijft
Steinbeck nog een aantal boeken, die over het algemeen niet hoog staan
aangeschreven. Het begint erop te lijken dat hij over zijn hoogtepunt heen is.
Steeds meer verliest Steinbeck zelf het geloof in zijn capaciteiten als
schrijver en in toenemende mate wordt hij ontevreden over de Amerikaanse
samenleving. Als de Democraat Adlai Stevenson de strijd om het presidentschap
verliest, zowel in 1952 als in 1956, windt Steinbeck zich hierover erg op.
President Eisenhower is voor Steinbeck de personificatie van alles dat verkeerd
is in de Verenigde Staten van de vijftiger jaren. In Steinbecks ogen wordt de
Amerikaanse samenleving steeds corrupter en is het land verstoken van normen en
waarden; over dat thema wil hij nu een boek schrijven.

Dit boek, The Winter of Our Discontent,
verschijnt in 1961. Het vertelt het verhaal van Ethan Allen Hawley, een
winkelbediende van goede komaf, wiens familie door verkeerde investeringen haar
kapitaal is kwijtgeraakt. In een samenleving die geheel in beslag genomen wordt
door geld en winstbejag, probeert Hawley zijn integriteit te behouden. Als zijn
zoontje Allen, als kind van zijn tijd, frauderend een ‘I Love
America’-essaywedstrijd wint, is dit een enorme klap voor Hawley. Blijkbaar
helpt zijn opvoeding niet en slaagt de Amerikaanse maatschappij erin om mensen
al op zo’n jonge leeftijd te verpesten.

Uit The Winter of Our Discontent
blijkt duidelijk dat Steinbeck zich steeds minder kan vinden in de weg die
Amerika is ingeslagen. Hij raakt steeds meer vervreemd van zijn land. Op
aanraden van Adlai Stevenson besluit Steinbeck om met zijn poedel Charley per
camper een rondreis door Verenigde Staten te maken. Het mooie boek Travels
with Charley
is het verslag van deze ‘speurtocht naar Amerika’. De
ondertitel van het boek, In search of America, is veelzeggend: Steinbeck
is het contact met zijn land kwijtgeraakt en hoopt dat tijdens zijn rondreis
weer te hervinden. In zekere zin slaagt hij hierin. Hij komt in contact met ‘de
Amerikaan’ in al zijn verscheidenheid. Steinbecks reis toont echter ook
duidelijk aan dat het Amerika dat Steinbeck zich herinnert in negatieve zin is
veranderd. Bergen rotzooi langs de weg, smog, ontevreden en oppervlakkige
mensen, smaakloos, machinaal geproduceerd eten, boeken en tijdschriften gevuld
met seks, sadisme en moord, en racisme in het zuiden leiden tot een weinig
positieve eindconclusie.

Travels with Charley wordt over het algemeen
goed ontvangen en in 1962 krijgt Steinbeck zelfs de Nobelprijs voor de
literatuur. De prijs is zo ongeveer het laatste hoogtepunt uit Steinbecks
leven. Na de moord op president Kennedy wordt Steinbeck een aanhanger van
Lyndon Johnson, voor wie hij toespraken schrijft en die hij regelmatig bezoekt
in het Witte Huis. Zijn steun voor Johnson betekent ook steun voor de
Amerikaanse aanwezigheid in Vietnam. Pas na een bezoek aan het land en na
discussies met zijn zonen verandert Steinbeck van mening. Het is een enorme
klap voor Steinbeck. ‘His disillusion’, schrijft
Thomas Kiernan, ‘when it came, would kill his spirit.’ In augustus 1967
schrijft Steinbeck in een brief: ‘I have nothing I can or want to communicate –
a dry-as-dust, worked out feeling’. De man die had geschreven over zijn land tijdens de
depressie, de Tweede Wereldoorlog en de jaren vijftig en zestig, is op. Het
contact met Amerika heeft Steinbeck definitief verloren. In 1968 overlijdt hij
op 66-jarige leeftijd.

Literatuur

 

Alle boeken van John Steinbeck zijn in
goedkope Penguin paperback edities verkrijgbaar, inclusief de Russian
Journals
.

 

The
Intricate Music: A Biography of John Steinbeck

door Thomas Kiernan. Little & Brown, 1979.

 

John
Steinbeck, Writer: A Biography
door Jackson J.
Benson. Penguin USA, 1990.

 

John
Steinbeck and Edward F. Ricketts: The Shaping of a Novelist
door Richard Astro. Western Flyer Publishing, 2002.

 

John
Steinbeck As a Propagandist: The Moon is Down Goes to War
door Donald V. Coers. University of Alabama, 1991.

 

John
Steinbeck – A Biography

door Jay Parini. Henry
Holt, 1996.

 

Steinbeck – A life in
Letters

door Elaine Steinbeck en Robert Wallsten. Penguin USA 1989.